لهجه هراتی برای شماری از مردم در افغانستان شناخته شده است. لهجه‌ای که حتا میان برخی مردم غیر هراتی نیز علاقه‌مندانی دارد. در سال‌های اخیر، سرودن شعر به ویژه دوبیتی با لهجه‌ی هراتی در میان شاعران این شهر رونق یافته و به تازه‌گی مجموعه «پری‌جو» اثر سیدضیاالحق سخا، شاعر پیش‌کسوت هراتی، محلی‌سرایی را در این شهر وارد فاز تازه‌ای ساخته است. |
از شناخته‌ترین آثار دوبیتی محلی هراتی پیش از «پری‌جو» به اثر «سر کوه بلند» می‌توان اشاره کرد که با کوشش ورونیکا دَبِل‌دَی گردآوری شده بود.
چالش فیس‌بوکی و خلق آثار ماندگار
بی‌تردید خلق اثر «پری‌جو» توسط سیدضیاالحق سخا به چالش دوبیتی‌سرایی محلی برمی‌گردد که پاییز امسال در شبکه اجتماعی فیس‌بوک آغاز شد.
لطفا کانال یوتیوب چهارسو را سبسکرایب کنید تا به جالب‌ترین ویدئوهای آموزشی دسترسی داشته باشید.
این چالش انگیزه‌های تازه‌ای را میان دوبیتی‌سرایان محلی خلق کرد. در این میان، سیدضیاالحق سخا دوبیتی‌هایش را برای علاقه‌مندان شعرش چاپ کرده است.
آقای سخا، مجموعه‌ی دوبیتی‌هایی را از پاییز امسال در وصف «پری‌جو» در صفحه فیس‌بوک خود منتشر می‌ساخت. پری‌جو عشق خیالی اما مشهور دوبیتی‌های محلی آقای سخا در این مدت بوده است.
علاوه بر آقای سخا، شاعران دیگری نیز در این چالش به سرایش دوبیتی محلی هرات پرداختند، از جمله مهران پوپل شاعر جوان و کم‌سن‌وسال هراتی با دوبیتی‌هایش برای «پریسا» که به باور بسیاری‌ها، دست‌کمی از شاعران زبده هراتی نداشته است.
از سیدضیاالحق سخا در سال‌های اخیر آثار متعددی نشر شده است. سه مجموعه شعری آقای سخا با نام‌های «چهار فصل زشت تقویم»، «از خط روی سنگ» و «کوکوی تلخ قمری» در سال ۱۳۹۶ در هرات چاپ شد. پیش از این سه اثر نیز از سخا نزدیک به ۱۰ اثر شعری دیگر به چاپ و نشر رسیده اما هیچ‌کدام آثارش مطلقاً با گویش محلی هراتی نبوده است.
سید ضیاالحق سخا لیسانس دانشکده‌ی اقتصاد دانشگاه کابل است؛ وی از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۴ خورشیدی به عنوان مستوفیِ ولایت هرات اجرای وظیفه کرده است.
نگاه اجمالی به ادبیات محلی معاصر هرات
دوبیتی‌های هراتی به دلیل استفاده توسط آهنگ‌سازان مشهور در افغانستان، برای مردم شناخته شده‌اند.
شماری از دوبیتی‌های هراتی را در آهنگ‌های امیرجان صبوری، فرهاد دریا، اسد بدیع و محلی‌خوان‌های هراتی می‌توان جست‌وجو کرد.
علاوه بر آن، بسیاری از زنان و مردان پا به سن گذاشته هراتی معمولاً دوبیتی‌های سرگردانی را حفظ دارند که طی دست‌کم نزدیک یک قرن گذشته همواره دست‌به‌دست شده است.
بسیاری از این دوبیتی‌ها چاشنی زنده‌گی روزانه آوازخوانان، چوپانان، دهقانان و کارگران ساده بوده است.
از مشهور ترین آثاری که در زمینه دوبیتی هراتی پیش از این به چاپ رسیده، «سر کوه بلند» اثر ورونیکا دَبِل‌دَی است که به انگلیسی نیز ترجمه شده است. ورونیکا دبل دی، در واقع ۵۰ دوبیتی مشهور هراتی را در این اثر گردآوری کرده است. او در بین سال‌های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۷ شوهرش جان بیلی را در سفر به افغانستان همراهی کرد و دو سال را در هرات اقامت گزید. او در جریان اقامت در هرات با جزییات زنده‌گی مردم هرات آشنا شد و تحقیقات زیادی را در باره فرهنگ بیانی- آوازخوانی- زنان افغان انجام داد او با همسرش جان، نواختن موسیقی افغانی را یاد گرفت. ورونیکا آوازهای سنتی افغانی را با زبان فارسی و لهجه‌ی هراتی می‌خواند و دایره می‌نوازد.
دَبِل‌دَی، علاقه و دلبسته‌گی فراوانی به فرهنگ عامه و ادبیات بیانی در جغرافیای زبان و ادب پارسی دارد. او در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «دوبیتی‌ها به مثابه فرهنگ عامه به همه تعلق دارند؛ صرف نظر از این‌که توانایی خواندن دارند یا ندارند، مرد هستند یا زن. این دوبیتی‌ها سرمایه‌ی بزرگ فرهنگ افغانستان هستند.»
نمونه‌هایی از دوبیتی‌های چاپ شده در مجموعه «پری‌جو»
چکار مى‌شد دِلَک مه آو نمی‌شد؟
همیتاو شاو و رُز بى خاو نمی‌شد
چکار می‌شد، بُگو آخِه پرى جو!
به زلفا تو دلُم، چِنگاو نمی‌شد؟
* (آو: آب) (همیتاو: همین‌طور) (شاو و رُز: شب و روز) (بی‌خاو: بی‌خواب) (چنگاو: مصروف)
اگى گرمه، اگى سرده، پرى جو!
دوباره وَر نمى‌گرده، پرى جو!
بیا قدر همى عُمرَ بفهمیم
که دنیا خیلى نامرده، پرى جو!
پُر ازدردُم، مداوا کو پرى جو!
دلُم تنگه، تسلا کو پرى جو!
تسلا مه ازو دورا نمی‌شه
بیا پیش مه، بغل وا کو، پرى جو!
دلُم مایه کلاونگ تو باشُم
و مَحرم بم دلِ تنگ تو باشُم
تو باشی شعرکا بیدل، پری جو!
و مه هر شاو سرآهنگ تو باشُم
لهجه‌ی هراتی از لهجه‌های زبان فارسی است که در ولایت‌های هرات، بادغیس، غور و فراه کاربرد دارد. این لهجه شباهت بسیار زیادی به سایر لهجه‌های خراسان به ویژه لهجه مردم مشهد ایران دارد.
آثاری هم در قدیم به این لهجه نوشته شده است، از جمله مجالس خواجه عبدالله انصاری که یکی از مریدان خواجه عبدالله انصاری گفتارهایی از او را که به لهجه‌ی هراتی قدیم بوده گرد آورد و پس از آن در سده‌ی نهم هجری عبدالرحمن جامی آن گفتارها را از لهجه‌ی هراتی به عبارت فارسی معمول درآورده و کتاب نفحات‌الانس معروف را ساخته است.
