یادداشت‌های‌ یک‌ روزنامه‌نگار

اگر قسمت‌های نخست و دوم این روایت را نخوانده‌اید لطفا روی لینک‌های زیر کلیک‌های کنید!

هرات چگونه سقوط کرد؟ | قسمت اول

هرات چگونه سقوط کرد؟ | قسمت دوم

هرات چگونه سقوط کرد؟ | قسمت سوم

وحید پیمان

پس از بازپس‌گیری ولسوالی کرخ ولایت هرات، این‌بار برنامه بازپس‌گیری بنادر تورغندی و اسلام‌قلعه آماده شده بود. صبح روز شنبه، ۲ اسد، رئیس‌جمهور با وزیر داخله که اکنون در هرات است به تماس می‌شود، رئیس‌جمهور به وزیر داخله می‌گوید که وضعیت امنیتی در سایر ولایت‌ها نیز نیاز به رهبری و مدیریت دارد. در آن روزها، تقریبا سرعت سقوط ولسوالی‌ها چند برابر شده بود. اوضاع در تخار، هلمند، کندز و قندهار به شدت خراب بود. رئیس‌جمهور به وزیر داخله دستور می‌دهد که یکی از معین‌های وزارت داخله را به هرات بفرستد و خودش هر چه عاجل‌تر به کابل برگردد. وزیر داخله، یک روز دیگر نیز وقت می‌خواهد، زیرا از میان دو شهرک تورغندی و اسلام‌قلعه، فیصله بر این شده بود که در ابتدا، شهرک تورغندی از طالبان پس گرفته شود، زیرا تمرکز اصلی مخالفان دولت، گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه بود و ممکن بود که در این بندر مقاومت بیشتری صورت گیرد. بر اساس تحلیل شورای نظامی هرات، در صورت بازپس‌گیری تورغندی، بازپس‌گیری اسلام‌قلعه، ساده‌تر و آسان‌تر خواهد بود.
طبق این فیصله، قرار است ساعت ۳ بامداد تاریخ ۳ اسد مطابق ۲۵ جولای، عملیات آزادسازی تورغندی آغاز شود. بر اساس این برنامه، قرار بود که پرسونل امنیتی در ۶ نقطه در حاشیه شهرک اسلام قلعه توسط هلی‌کوپترها پیاده شوند و شهرک را محاصره کنند. حتا به نیروهای امنیتی آموزش داده می‌شود که چگونه تلاش کنند تا به تأسیسات گاز آسیب نرسد. تمام این تصامیم در جلسه نظامی‌ای که در آخرین لحظات شب ‌شنبه برگزار شده، گرفته شده بود. مسوولیت سوق اداره و رهبری عملیات از طریق دستگاه‌های مخابراتی را وزیر داخله بر عهده گرفته بود. وزیر داخله ساعت ۱۲ شب تصمیم می‌گیرد تا ساعت ۴ صبح بخوابد و ساعت ۴ صبح برای انجام عملیات، بیدار شود. وقتی که وزیر داخله ساعت ۴ صبح از خواب بیدار می‌شود، برایش اطلاع می‌دهند که عملیات پاک‌سازی شهرک تورغندی راه‌اندازی نخواهد شد. وزیر داخله بر آشفته می‌شود، ساعت ۷ صبح تمام اراکین مهم نظامی را به اداره امنیت ملی فرا می‌خواند. فرمانده قول‌اردوی ۲۰۷ ظفر، این‌بار قوماندان مفرزه هوایی این نهاد را نیز برای توضیح نزد وزیر داخله می‌آورد. فرمانده مفرزه هوایی، دلیل عدم آغاز عملیات را بادهای ۱۲۰ روز هرات عنوان می‌کند. او به لحاظ فنی توضیح می‌دهد که در وضعیت جوی حاکم در هرات، هواپیما در چه ارتفاعی می تواند پرواز کند یا در چه وضعیتی نمیتواند نشست کند. یکی از دست‌یاران وزیر داخله که اصلا هراتی بود، دخالت می‌کند و به وزیر داخله می‌گوید که اگر در میان جمع نظامیان فعلی، یک هراتی حضور می‌داشت می‌توانست توضیح بدهد که بادهای ۱۲۰ روزه هرات از طرف شب به کلی متوقف می‌شوند. قوماندان قول‌اردو وسط صحبت دست‌یار وزیر داخله می‌پرد و از او می‌پرسد که تو مگر کی هستی که در این جمع دخالت بی‌جا می‌کنی؟
وزیر داخله به قوماندان قول‌اردو و در مجموع تیم نظامی هرات اتهام «بی‌غیرتی» وارد می‌کند. وزیر داخله برای‌شان می‌گوید که نزدیک به دو هفته است که من در هرات هستم. او به تیم نظامی هرات می‌گوید که شما ظرفیت استفاده از نیروهایی که از کابل آمده‌اند را ندارید. والی هرات می‌خواهد که صحبت کند. وزیر داخله می‌گوید که نمی‌خواهم صحبتی کسی را بشنوم، همه‌گی‌تان بروید ! وزیر داخله به همکاران خود در وزارت داخله می‌گوید که تا تغییرات اساسی در سطح رهبری ولایت هرات به وجود نیاید، ظرفیت بازپس‌گیری هیچ نقطه‌ای از هرات وجود ندارد. البته این دومین‌باری بود که عملیات بازپس‌گیری تورغندی آغاز نمی‌شد. دفعه نخست، پیش از آن‌که تاریخ دقیق عملیات مشخص شود، شورای نظامی هرات برای انجام این عملیات وقت بیشتری را تقاضا کرده بود.
وزیر داخله با توجه به قولی که به رئیس‌جمهور داده بود، تصمیم گرفت که شهر هرات را به قصد کابل ترک کند. این‌بار وزیر داخله پیشنهاد مشخص‌تری را عنوانی رئیس‌جمهور می‌نویسد و با خود به کابل  می‌برد. او پس از گفت‌وگو با شماری از بزرگان در هرات به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌نویسد که یا قوماندان امنیه ولایت بادغیس، شیرآقا الکوزی به صفت قوماندان امنیه هرات تعیین شود و یا گلبدین الکوزی قوماندان پیشین لوای سرحدی به عنوان فرمانده قول‌اردوی ۲۰۷ ظفر مقرر شود. او همچنان سیدنصیراحمد علوی و داکتر همایون عزیزی را به عنوان گزینه‌های مناسب برای مقام ولایت هرات پیشنهاد می‌کند. علاوه بر این در میان هراتی‌های مقیم کابل نیز بحث تقرر آقای علوی به عنوان والی هرات مطرح شده بود. از جمله شماری از وکلای پارلمان و تعدادی از هراتیانی که بدنه حکومت حضور داشتند. در این میان اما دو مشکل اساسی وجود داشت که نزد دولت به عنوان چالش مطرح می‌شد. مورد اول، رضایت امیر اسماعیل خان و موضوع دوم توقعات آقای علوی در رابطه به سپردن صلاحیت‌های ویژه به والی

وزیر داخله این دومین باری است به رئیس جمهور می‌نویسد رهبری هرات فاقد توانایی مدیریت جنگ در این ولایت است. او همچنان به رئیس جمهور می‌نویسد که بسیاری از نیروهای نظامی در هرات به این نتیجه رسیده‌اند که حکومت قصد دارد تا عامدانه هرات را تحویل طالبان دهد و بخشی از این نیروها با همین فرضیه، روحیه جنگی خود را از دست داده‌اند. او پیشنهاد می‌دهد که رهبری جنگ نیز به محمد اسماعیل خان واگذار شود و قطعات نظامی دولتی نیز تحت رهبری امیر اسماعیل خان با «رهبری واحد» جنگ هرات را مدیریت کنند.
وزیر داخله که به رئیس‌جمهور قول داده بود بدون پازپس‌گیری بنادر هرات به کابل برنگردد، بدون هر نوع دستاورد قابل وصفی به کابل بر می‌گردد و معین ارشد امنیتی وزارت داخله را به هرات می‌فرستد.

اکنون وضعیت از حالت عادی در سرتاسر کشور بیرون شده بود. مسئله هرات آرام آرام در حال به حاشیه رفتن بود و یا به روایتی بهتر، سقوط پی‌هم ولسوالی‌ها از شمال تا جنوب و شرق افغانستان باعث شده بود تا تمرکز اصلی دولت از محوریت هرات خارج شود. از تاریخ اول اگست، دهم اسد، حملات طالبان به اطراف شهر هرات نیز افزایش یافت. بر خلاف انتظار، طالبان تا دروازه‌های شهر پیش‌روی کرده‌اند. آن‌ها وارد مناطقی از ولسوالی‌های گذره و انجیل در فاصله نزدیک با شهر هرات شده‌اند. انتقاد از عمل‌کرد دولت لحظه به لحظه افزایش می‌یابد. نماینده‌های مجلس، شهروندان، هراتی‌های مقیم کابل و حتا شماری از سیاسیون غیر هراتی نیز دولت مرکزی را متهم به بی‌تفاوتی در اوضاع هرات می‌کنند. همه خواستار تغییر، اعزام نیرو و تجهیز نیروهای اسماعیل خان هستند. در کابل رایزنی‌ها بر سر ایجاد تغییرات اداری در هرات شدت گرفته است. روند سقوط ولایت‌ها نیز آغاز شده و اکنون دیگر بحث حفظ هرات، به تنهایی دغدغه حکومت مرکزی نیست. در سرتاسر افغانستان چندین ولایت در آستانه سقوط قرار دارند.

طی سفری که رئیس عمومی امنیت ملی افغانستان پیش از سفر وزیر داخله به هرات داشت، او نیز قطعاتی از امنیت ملی از جمله بخشی از قطعات فاریاب، بامیان، ننگرهار و فراه را به این شهر انتقال داده بود.

در واقع مشکل اساسی هرات به نظر می‌رسید که دیگر مشکل نیرو نبود. روحیه‌ و مورال سربازان، تحت تاثیر وقایع کل کشور اکنون بیش از هر زمان دیگری در حال فروپاشی بود.

در شهر هرات شایعات متعددی در حال دست به دست شدن است. طالبان فلان ناحیه، فلان منطقه، فلان قریه و فلان خیابان را تصرف کرده‌اند. با پیچیده‌تر شدن وضعیت امنیتی، نقش اسماعیل خان لحظه به لحظه پررنگ‌تر می‌شود. نیروهای او که تا اکنون در دروازه‌های شمال شهر و مناطقی در غرب هرات جابه‌جا شده بودند. با نزدیک شدن طالبان به دروازه‌های شهر، برای نخستین‌بار، مستقمیا خودش وارد جبهات جنگ می‌شود. شهروندان هرات از نقش دولت به کلی ناامید شده بودند. باور عمومی بر این بود که دولت تصمیم دارد که هرات و در کل، افغانستان را به طالبان واگذار کند اما با آن‌هم امیدوار بودند که اسماعیل خان می‌تواند دستکم از سقوط هرات جلوگیری کند. دولت تا اکنون هیچ تغییر قابل ملاحظه‌ای را در هرات نیاورده است.

مشکل سلاح با وصف همه پیش‌روی‌های طالبان، هنوز هم پابرجاست. سلاح‌هایی که به اسماعیل خان داده شده حدود ۵۰۰ میل اسلحه است. اسماعیل خان بارها در جلسات مختلف گفته بود که برخی از این سلاح‌ها کارایی خود را از دست داده‌اند و حتا پس از فیر چند مرمی، نمی‌شود از آن‌ها کار گرفت. مقداری سلاح را نیز داکتر یاسین ضیا با تلاش برخی از هراتی‌های مقیم کابل به هرات فرستاده بود. مخالفت‌های میان هراتی‌ها به پایین‌ترین حد خود کاهش یافته بود‌. همه‌ یک‌صدا اسماعیل‌خان را حمایت می‌کردند. داکتر سپنتا برای امیر اسماعیل خان سلاح بیز‌بیزک تهیه کرد. سید نصیراحمد علوی از اداره امنیت ملی کابل مقداری سلاح تهیه کرد.

قول‌اردوی ۲۰۷ حتا از سپردن تانک به نیروهای اسماعیل خان ابا می‌ورزید و در توجیه آن تأکید می‌کند که صلاحیت سپردن تانک به ساحاتی که افراد غیر دولتی حضور دارند را ندارد.
اکنون بحث بازپس‌گیری ولسوالی‌ها به کلی فراموش شده است. تمام نگرانی شهروندان و اراکین نظامی این است که شهر هرات از دسترس طالبان محفوظ بماند. موج حمایت از اسماعیل خان به شدت بالا گرفته است. ولسوالی کرخ ولایت هرات نیز که چند روز پیش به تصرف دولت درآمده بود بدون هیچ درگیری‌ تازه‌ای سقوط می‌کند. سربازان موظف در کرخ زمانی که خبر ورود طالبان به بخش‌هایی از ولسوالی گذره هرات را می‌شنوند، کرخ را ترک می‌کنند زیرا به این باور می‌رسند که تا ساعاتی دیگر شهر هرات که در فاصله اندکی با ولسوالی گذره قرار دارد نیز سقوط خواهد کرد. پس از ترک این ولسوالی توسط سربازان، هیچ نیرویی به شمول طالبان تا حدود ۵ ساعت وارد کرخ نشدند. طالبان شب هنگام دوباره وارد این ولسوالی شده و خبر تصرف مجدد آن را منتشر کردند

نیروهای محمد اسماعیل به تنهایی مسوولیت گرفتند از ورود طالبان از مسیر غرب هرات به داخل شهر جلوگیری کنند. نیروهای دولتی عمدتا در پل مالان موقعیت گرفتند. روز هشتم اسد، دگروال عبدالحمید قوماندان لوای اول قول‌اردوی ظفر در منطقه پل مالان به دست طالبان اسیر و سپس کشته شد. او یکی از جسورترین فرماندهان ارتش در هرات بود.

باور همکارانش بر این بود که عبدالحمید خان قربانی جسارت خود شده بود‌. او با چند عراده تانک، خودش را به طالبان نزدیک می‌سازد. تلاش اصلی این است که منطقه پل مالان پاک‌سازی شود. بر اثر برخورد مرمی، تایر وسیله نقلیه حامل عبدالحمید خان پنجر می‌شود. آن‌ها مدتی جنگ می‌کنند اما با اتمام تجهیزات، مجبور می‌شوند که به طالبان تسلیم شوند. بیشترین نیرویی که طالبان برای حمله به شهر هرات تا آن لحظه تدارک دیده بودند در منطقه پل مالان در جنوب شهر و منطقه غیبتان در غرب شهر بود. عبدالحمید خان ساعتی پس از اسارت همراه با شماری از همراهانش تیرباران می‌شود. خطر سقوط هرات اکنون بیشتر شده است. اسماعیل خان شخصا برای رهبری، پی‌هم به جبهات غرب و جنوب شهر هرات سر می‌زند. خیال دولت و نیروهای اسماعیل خان از سمت غرب هرات کمی راحت بود.

برق شهر هرات از منطقه پل مالان در جنوب  قطع شده است. شهر هرات حال و هوای دیگری دارد.  موج مهاجرت از مناطق جنوب و غرب شهر هرات به داخل شهر آغاز شد. زد و خورد میان طالبان و نیروهای مردمی و دولتی هر روز شدت بیشتری می‌گیرد. در غرب هرات نیروهای اسماعیل خان اجازه هیچ‌گونه پیش‌روی به طالبان را نمی‌دهند.

روز دوشنبه ۱۱ اسد، تبلیغات گسترده‌ای از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی آغاز شد. برنامه از این قرار بود که مردم هرات طبق فرهنگ زمان جهاد و نیز مطابق عرفی به‌جا مانده از سال‌گرد ۲۴ حوت، ساعت ۹ شب بر فراز خانه‌های‌شان فریاد الله‌اکبر سر بدهند. اکنون روند سقوط ولایت‌ها نیز کلیک خورده است. فشار بی‌امان طالبان برای تصرف هرات باعث شد که بسیاری از مردم، بدون واهمه در بام‌های‌ خانه‌های خود فریاد الله‌اکبر سر بدهند. اتفاقی که از فردای آن در کابل و چندین ولایت دیگر نیز مرسوم شد.

اکنون که جنگ از دو سمت دیگر به لبه شهر رسیده، تنها تغییری که در هرات رونما گردید، فرستادن گلبدین الکوزی به عنوان قوماندان لوای اول قول‌اردوی ۲۰۷ ظفر بود. روز پنج‌شنبه، پنج اگست، ۱۴ اسد، گلبدین خان الکوزی را هیأتی از کابل به هرات می‌آورد. منسوبین امنیتی در مقر ولایت هرات جمع می‌شوند تا گلبدین الکوزی را به عنوان قوماندان لوای اول معرفی کنند. لوای اول قول‎‌اردو مسوولیت رهبری جزوتام‌های زمینی و هوایی در ولایت هرات را بر عهده داشت. این تقرری با مخالفت صریح قوماندان قول‌اردو مواجه می‌شود. ساعاتی بعد از کابل نیز اطلاع می‌رسد که آقای الکوزی به عنوان قوماندان لوای اول معرفی نشود. سپس تصمیم جمعی بر این گرفته می‌شود که گلبدین الکوزی به عنوان معاون مالی و اداری ولایت هرات به جای داکتر نوراحمد حیدری تعیین گردد. والی هرات به همکارانش توصیه می‌کند که خبر مخالفت قوماندان قول‌اردو با تقرر گلبدین الکوزی نباید به رسانه‌ها درز کند.
روحیه جنگی در میان اراکین دولتی نسبت به گذشته بازهم کاهش یافته بود. در شرق شهر هرات نیز اکنون تحرکاتی در منطقه پل مناردار در نزدیکی محله مشهور پل رنگینه آغاز شده است اما نگرانی اصلی در دو منطقه پل مالان در جنوب و غیبتان در غرب شهر هرات است.